ҚР ЕК-нің 7-бабының қолданыстағы редакциясы түсініктемелермен.
Мәжбүрлі еңбекке тыйым салынған.
Мәжбүрлі еңбек қандай да бір адамнан қандай да бір жаза қолдану қатерімен талап етілетін, оны орындау үшін бұл адам ерікті түрде өз қызметтерін ұсынбаған кез келген жұмысты немесе қызметті білдіреді.
Мәжбүрлі еңбекке:
жұмыс мемлекеттік органдардың қадағалауымен және бақылауымен жүргізілетін және оны орындайтын адам жеке және (немесе) заңды тұлғалардың билігіне берілмейтін немесе тапсырылмайтын жағдайда заңды күшіне енген қылмыстық немесе əкімшілік құқық бұзушылық жасауда кінəлі деп тану туралы сот актісінің негізінде;
төтенше жағдайда немесе соғыс жағдайында ғана жол беріледі.
Қазақстан Республикасы Еңбек кодексінің 7 бабына түсініктеме
- Азаматтардың еңбек қызметі, олардың кәсіп таңдауы, жұмыс түрі мен сипаты (оның ішінде ақы төленетін жұмыстарды орындаумен байланысты емес, мысалы, балаларды тәрбиелеу, үй шаруашылығын жүргізу, қоғамдық қызметпен айналысу және т.б.) олардың ерекше еріктілігіне негізделеді. Заң актілерінде көзделген жағдайларды қоспағанда, азаматтарды еңбек етуге әкімшілік және өзге де мәжбүрлеудің кез келген нысандарына жол берілмейді. Атап айтқанда, Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес (24-баптың 1-тармағы), мәжбүрлі еңбекке тек сот үкімі бойынша немесе төтенше жағдайда жол беріледі .
- Мәжбүрлі еңбекке тыйым салу халықаралық құқықтық актілерде қарастырылған. Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пакт (1976) бап. 8 ешкімді мәжбүрлі немесе мәжбүрлі еңбекке мәжбүрлеуге болмайды деген ережені белгілейді. Халықаралық еңбек ұйымының (ХЕҰ) конвенцияларында мәжбүрлі еңбек мәселелеріне ерекше көңіл бөлінген. Қазақстан Республикасының Парламенті ратификациялаған «Мәжбүрлі еңбек туралы» (1930 ж.) No 29 Конвенцияда баптың негізі болып табылатын мәжбүрлі еңбек түсінігі берілген. 8 ҚР ТК. 1998 жылғы ХЕҰ-ның еңбектегі негізгі принциптер мен құқықтар туралы декларациясы осы Декларацияны іске асырудың жаңа тетіктерін енгізуді, соның ішінде мәжбүрлі немесе міндетті еңбектің барлық түрлерін жоюды көздейді.
- Мәжбүрлі еңбектің белгілі бір ерекшеліктері бар. Мәжбүрлі еңбек, бір жағынан, адамның белгілі бір жұмысты (қызметті) орындауға еріктілігінің болмауымен, екінші жағынан, осы жұмысты (қызметті) орындаудан бас тартқаны үшін қандай да бір жаза қолдану қаупімен сипатталады. Бірінші бөлімде адамның өз еркінен тыс қандай да бір жұмысты орындауға (жазалау қаупімен) оның санасына психологиялық әсер ету, екінші бөлімде физикалық зорлық-зомбылықтың нақты мүмкіндігі туралы айтылады. Сондықтан адамды мәжбүрлі еңбекке тартуға байланысты әрекеттер заңсыз және жазаланады.
- Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде (39, 42-баптар) қылмыс жасаған адамдарға қолданылуы мүмкін жазалардың қатарында бас бостандығынан айырусыз түзеу жұмыстары, сондай-ақ қоғамдық жұмыстарға тарту және түзеу жұмыстары сияқты жаза түрлері қарастырылған. Бұл ретте қоғамдық жұмыстарға, әдетте, уақытша еңбек қызметінің арнайы кәсіптік даярлығын талап етпейтін қоғамдық жұмыстар жатады. Түзеу жұмыстарына келетін болсақ, олар жазаның дербес түрі ретінде әрекет етеді. Олар заңды күшіне енген сот үкімі нәтижесінде нақты тұлғадан талап етіледі. Түзету жұмыстарының ерекшелігі – олар тиісті мемлекеттік органдардың қадағалауымен және бақылауымен жүзеге асырылады. Бұл ретте жаза ретінде түзеу жұмыстарына тартылған адамдар,
- Соғыс жағдайы енгізілген аумақта орналасқан азаматтар мен өзге де адамдар қорғаныс жұмыстарына қатысуға, қарсыластың қару қолдану салдарын жоюға, бүлінген, қираған объектілерді, халықтың тыныс-тіршілігін қамтамасыз ету жүйелерін қалпына келтіруге, сондай-ақ Өрттерге, эпидемияларға, эпизоотияларға қарсы күресте белгiленген тәртiппен (4-тармақ) 2-бап. 12 Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 5 наурыздағы N 391 Заңы.
«Соғыс жағдайы туралы» (Ведомости, 2003 ж. No 4, 22 тармақ). Табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар кезіндегі азаматтардың құқықтары мен міндеттері «Табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар туралы» Қазақстан Республикасының 1996 жылғы 5 шілдедегі № 19 Заңымен (Ведомости, 1996 ж.) айқындалады. № 11–12, 263-бап).
- Қазақстан Республикасы Еңбек кодексінің 8-бабында осы ұжым мүшелерінің ұжымның тікелей пайдасына орындайтын, сондықтан қарапайым азаматтық міндеттер деп санауға болатын мәжбүрлі еңбекке жатқызылмайды. Мұндай жұмыс кәсіпорынның немесе ұйымның қажеттіліктеріне байланысты болуы мүмкін (өндірістік, әлеуметтік-мәдени, экономикалық және т.б.). Алайда, бұл жағдайларда команда мүшелерінің немесе олардың өкілдерінің мұндай жұмыстың орындылығы туралы пікірін білдіруге құқығы бар шарттар талап етіледі.
ҚР ЕК 7-бабына жаңа түсініктеме
Қазақстан Республикасы Еңбек кодексінің 7-бабы мәжбүрлі еңбекке тыйым салуға арналған және мәжбүрлі еңбекке жол беруге болатын жағдайларды анықтайды. Бұл баптың маңыздылығы еңбек әлемінде адамның негізгі құқықтарын қамтамасыз ету және қанаудан қорғау болып табылады.
- Мәжбүрлі еңбек жазалану қаупі төнген адамнан талап етілетін кез келген жұмыс немесе қызмет, ол үшін ол өз еркімен орындамаған. Мәжбүрлі еңбекке тыйым салу еңбек құқығының және адам құқықтарының халықаралық стандарттарының негізгі қағидаттарының бірі болып табылады.
- Алайда, Қазақстан Республикасының Еңбек кодексінде мәжбүрлі еңбекке жол берілуі мүмкін екі ерекшелік қарастырылған:
а) қылмыстық немесе әкiмшiлiк құқық бұзушылық жасағаны үшiн заңды күшiне енген сот актiсi негiзiнде. Бұл ретте жұмыс мемлекеттік органдардың қадағалауымен және бақылауымен жүзеге асырылуға тиіс, ал оны орындайтын тұлғаны жеке және (немесе) заңды тұлғалардың билігіне беруге немесе беруге болмайды;
б) төтенше немесе соғыс жағдайында. Мұндай жағдайларда мәжбүрлі еңбек елдің қауіпсіздігі мен тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін қолданылуы мүмкін, бірақ қолданыстағы заңнама шеңберінде жүзеге асырылуы тиіс.
Жалпы, Қазақстан Республикасы Еңбек кодексінің 7-бабында мәжбүрлі еңбектен қорғауға кепілдік берілген және еңбек бостандығы мен еңбек қатынастарына өз еркімен қатысудың маңыздылығы көрсетілген. Мәжбүрлі еңбекке тыйым салу адам құқықтарының халықаралық стандарттарын сақтауға және әділ және тең еңбек нарығын құруға ықпал етеді.